Πρωταντικρίζοντας τα έργα της Ελένης Μάναλη το βλέμμα σου πλανιέται και εισδύει σε αφαιρετικές εικαστικές συνθέσεις, έκφραση μιας ιδιάζουσας υποκειμενικότητας που ωστόσο οι ρίζες της τροφοδοτούνται με νάματα μιας μυστηριακής εσωτερικότητας. Η επαφή μαζί τους μοιάζει περισσότερο σαν θρησκευτική εμπειρία, σαν να βρίσκεσαι ανάμεσα στο πεπερασμένο και το άπειρο.
Μιλώντας μαζί της μου έδωσε ένα καίριο αποκαλυπτικό στοιχείο, πως τα έργα της σαρκώνουν κατά κύριο λόγο τοπία μνήμης. Θέλοντας εντούτοις να κλέψω λίγο από το κρυφοφέγγισμα του ασυνειδήτου της, εμποτισμένου με βυζαντινές πνευματικές καταβολές αισθητικής και αγιογραφίας, άρχισα να συναισθάνομαι πληρέστερα πως είχαν σχέση με κάτι πολύ βαθύτερο. Αίφνης, μια έλλαμψη διαπέρασε την αντίληψή μου· μια άκρη του μίτου μού φανερώθηκε. Τα ψηφιδωτά και ζωγραφικά της έργα, το καθένα ως νοητή συνέχεια του άλλου και αντιστρόφως, κοινωνώντας όλα από την ίδια πηγή, εξεικονίζουν πράξεις δημιουργίας, πράξεις απελευθέρωσης του κρυμμένου δυναμικού του απείρου.
Έβλεπα τώρα καθαρά τις συνθέσεις της να κατανέμονται σε δύο ενότητες: Κατ’ αρχάς, όσα εξέπεμπαν μια πανίσχυρη, ασυγκράτητη ενέργεια. Σαν βυθίζεσαι μέσα τους αισθάνεσαι να είσαι παρών σε κάτι αρχέγονο, κάτι ριζωμένο βαθιά στη συλλογική μνήμη τής ανθρώπινης ύπαρξης. Ο κοσμογονικός δημιουργικός ήχος ως η λεπτή Πνοή που ζωογονεί τα πάντα, συλλαμβάνεται από τη μήτρα, από το αυτί του χάους που κοιμόταν απλωμένο στην απεραντοσύνη, και ένα άναρχο πρωτογενές φως ξεχύνεται βίαια και εκστατικά κάνοντας το έρεβος να συσταλεί και να αποσυρθεί ηττημένο μες στη σκοτεινιά του. «Γενηθήτω φως· και εγένετο φως· και είδε ο Θεός το φως ότι καλόν και διεχώρισεν ο Θεός ανά μέσον του φωτός και ανά μέσον του σκότους».
Ύστερα προβάλλουν ως λάμψεις μυστικές τα έργα που μέσα τους ενοικούν εικόνες αποκαλυπτικές όσων πραγματώθηκαν τη Δεύτερη και Τρίτη Ημέρα της Δημιουργίας, όταν τα ύδατα διαχωρίζονται άνωθεν και κάτωθεν του στερεώματος και συνάζονται στις συναγωγές τους τα γήινα νερά και οι στεριές ξεπροβάλλουν και ξεχωρίζονται απ’ τις θάλασσες.
Γαλακτώδης ασβέστης, γκρίζο τσιμέντο, ποταμίσια άμμος και θηραϊκή γη παντρεύονται περίτεχνα από την καλλιτέχνιδα παράγοντας το αναγκαίο συνδετικό κονίαμα. Όταν το θεμέλιο αυτό ενοποιηθεί, εκείνη αρχίζει πάνω του να επιτελεί το έργο της ψηφοθέτησης.
Οι ψηφίδες της ως υλικοί φορείς άυλων και ασύλληπτων υπερουσιών, άλλοτε μαρμάρινες, άλλοτε από γυαλί ή σμάλτο, φαντάζουν ως πέτρες πολύτιμες που αναδύονται στο φως της ύπαρξης. Μαύρα, λευκά και κοκκινωπά Πετρώματα του Αχέροντα, του Κάτω Κόσμου το ποτάμι, δομούν τις αεικίνητες ‘τρικυμίες’ της από σκοτάδι και φως φτιαγμένες. Τούτη η επιλογή προσδίδει στο έργο της μια ένταση απόκοσμη, ικανή να αποτυπώσει με ιδιαίτερη δύναμη του κόσμου την αέναη αναδημιουργία, αλλά και να εμψυχώσει τη σύνθεση με την ενεργειακή δόνηση, την ανάσα του γεννήτορα λιθότοπου. Στ’ αλήθεια αν σταθείς ήσυχος με εσωτερική σιγαλιά μπροστά στα ψηφιδωτά, αν έχεις της ψυχής την εύνοια, θα ‘ακούσεις’ τον αχό του ποταμού, θα αφουγκραστείς την υπόκωφη βοή που ανεβαίνει από τα έγκατα της γης, θα αντιληφθείς με τις πιο λεπταίσθητες αισθήσεις πώς η καλλιτέχνιδα μεταβάλλει το σκοτάδι σε φως.
Η Μάναλη, ακολουθώντας πιστά και η ίδια τον ρυθμό της Δημιουργίας, σπάει ακαταπόνητα τη συμπαγή πέτρα, σχηματίζει μια παλλόμενη ρωγμή μες στην αδιάσπαστη συνέχεια του χώρου και του χρόνου, πλάθει με μεράκι μια ραγισματιά πύλη και γεννήτρα της ζωής, θυμίζοντάς μας έτσι πως το ψηφιδωτό δίκαια θεωρείται ως η τέχνη της υπομονής. Κι όπως πολύ όμορφα το έχει πει παλιότερα ο καθηγητής Γιώργος Χαρβαλιάς: «Οι ψηφίδες έχουν το ίδιο σχήμα με τους κόμπους των μοναχών· κάθε κόμπος και μια ευχή».
Δεν θα ήταν λάθος συνεπώς να ισχυριστούμε πως όντως η ίδια για να φτιάξει τα ψηφιδωτά της, μιμείται θαρρείς την ασκητική δημιουργική μέθοδο. Ξεκινά διαιρώντας, ή καλύτερα διαμελίζοντας το αρχικό ενιαίο υλικό της, και θέτοντάς το κατόπιν προσεχτικά πάνω στο κονίαμα, επαναφέρει την ενότητα. Όμοια με τον Δημιουργό βάζει τάξη στο χάος, με τέχνη και με χάρη δομεί την αλχημική massa confusa.
Αν στρέψουμε την προσοχή στη ζωγραφική της, αντιλαμβανόμαστε πως στα έργα της σχεδιάζει μέσω του χρώματος, το οποίο, όπως και στα ψηφιδωτά της, είναι φως, φως που εξακτινώνεται σε ενέργεια. Οι μεγάλες ενιαίες χρωματικές της επιφάνειες τείνουν σε απελευθερωμένες χειρονομιακές αφαιρέσεις, ενώ η παχύρρευστη πάστα προσδίδει την αναγκαία υλικότητα δημιουργώντας οπτικές και απτικές συνθέσεις. Στη ματιέρα της θα βρεις μπλε ultramarine, τιρκουάζ phthalo, πράσινο viridian, και άλλες ιδιαίτερες αποχρώσεις. Το κυρίαρχο χρώμα πάντως αναντίρρητα είναι το κίτρινο του καδμίου, μέσω του οποίου η καλλιτέχνιδα υφαίνει το πέπλο μιας ιερής λαμπρότητας.
Ένα χαρακτηριστικό δείγμα συνιστά η σύνθεση η δικαίως αποκαλούμενη ‘Γενηθήτω Φως’, η οποία ουσιαστικά αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις δύο ενότητες όπου κατανέμονται τα έργα της. Το έργο το διέπει μια υπερβατική φωτεινότητα, διάφορη εκείνης των ψηφιδωτών. Το νεφέλωμα φωτός εδώ λειτουργεί ως η δημιουργική ελευθερώτρια αρχή από την οποία πηγάζουν τα πάντα. Θα αποτολμούσαμε να πούμε ότι είναι το αναστάσιμο φως, το Φως των Φώτων· με τη βοήθειά του η ζωγράφος συνθέτει μια εκθαμβωτική μεταμόρφωση επιφέροντας μια εκτυφλωτική μαρμαρυγή. Το κίτρινο προσκτάται τις ιδιότητες του χρυσαφιού και καθιστά έκδηλο το ανέσπερο φως που λούζει τη θεία παρουσία, εκείνη την αναλλοίωτη και άνευ περιορισμών ‘αιώνια κατάσταση’.
Οι ‘κοσμογονικές’ δημιουργίες τής Ελένης Μάναλη διαθέτουν τη δύναμη να σε κάνουν να ‘δεις’ ότι το φως, μια σύνθεση κυμάτων όλων των μηκών, αποτελεί αναμφισβήτητα το υπόβαθρο και τη φύση κάθε υλικής πραγματικότητας, όσο κι αν στις αισθήσεις μας φαίνεται να μην παρουσιάζεται πάντοτε κατ’ αυτόν τον τρόπο. Από φως συνίσταται κάθε πραγματικότητα και στο φως επιστρέφει αναλυόμενη. Σ’ αυτό είναι παρούσα η ακατάλυτη δημιουργική αρχή. Μέσα στο φως η άγρυπνη ζωή πάλλεται και επωάζεται σαν έμβρυο με τη θέρμη τής θείας πρόνοιας για να εξέλθει από τη σκιά. Η ψυχή μετά το φως του ουρανού παραδίδεται στο έργο τής προετοιμασίας της για την απελευθερωτική της είσοδο στον κόσμο της ύλης.
Όντως μια απόκρυφη σύζευξη δείχνει να συντελείται στην τέχνη της Μάναλη, όσα υπερφυή ακούσματα η Ελένη συνέλαβε και τα προτύπωσε στον αιθέριο πίνακα της μνήμης της, τα γεννά και τα σαρκώνει στα έργα της και μας τα παραδίδει επιφορτίζοντάς τα με μυστική αποστολή να λειτουργήσουν σαν προωθημένοι ανιχνευτές στους άδηλους ‘χώρους’ της Ψυχής και της Πλάσης, καταδεικνύοντας άμεσα σε όλες τις αισθήσεις του Χριστού την αλήθεια: «ἐγώ εἰμί τὸ φῶς», ή, όπως κάποιοι ξεχασμένοι μα βαθιά εντυπωμένοι στο νου μου στίχοι του Γεώργιου Σεφέρη άφοβα το ομολογούν:
«Είπες εδώ και χρόνια: “Κατά βάθος είμαι ζήτημα φωτός”. . .».
Μεταιχμιακές συνθέσεις
Τα ψηφιδωτά και ζωγραφικά έργα της Ελένης Μάναλη, ως μεταιχμιακές συνθέσεις ανάμεσα στο πεπερασμένο και το άπειρο, χαρακτηρίζονται από βαθιά εσωτερικότητα, ανάλογης ποιότητας με μια θρησκευτική εμπειρία. Η ίδια, προικισμένη με το χάρισμα μιας λεπταίσθητης πνευματικής ευαισθησίας, αποδίδει με ιερή λαμπρότητα κοσμογονικές εικόνες που εκδηλώνονται μέσα από το φως· ένα ανέσπερο φως, λειτουργικός φορέας όχι μόνο μιας άκτιστης ενέργειας, αλλά και της ακατάλυτης δημιουργικής αρχής του σύμπαντος από την οποία πηγάζουν τα πάντα. Η καλλιτέχνις με τα έργα της διεισδύει απόκρυφα στους μυστικούς ‘χώρους’ της ύπαρξης και πυρώνει τις ψυχές όσων τα αντικρίζουν με τη διαυγή φλόγα του Θείου Πνεύματος.
Κωνσταντίνος Θ. Σπυρόπουλος,
Ιστορικός Τέχνης
